Kino w Japonii #4: Yasuzo Masumura

増村 保造 Yasuzo Masumura

Urodzony 25 sierpnia 1924 roku, Yasuzo Masumura był miłośnikiem filmów już od najmłodszych lat. Miał także szczęście, gdyż jednym z jego dziecięcych przyjaciół był syn właściciela kina, więc młody Yasuzo mógł za darmo oglądać filmy.

Po ukończeniu szkoły Masumura zaczął studiować na wydziale prawa w Uniwersytecie Tokijskim, lecz w trakcie nauki został wciągnięty do armii podczas wojny na Pacyfiku. Podobnie, jak w przypadku Kenjiego Misumi, mało wiadomo o działalności Yasuzo w imperialnej armii, lecz fakt, że wrócił do kraju dopiero w 1947 roku świadczy, że prawdopodobnie także był więźniem wojennym. Po powrocie do Japonii dokończył studia i został asystentem reżysera w studiu Daiei pod koniec 1947 roku. Dzięki pracy zarobił wystarczająco pieniędzy by sfinansować swój powrót do uniwersytetu. Ukończył filozofię w 1951 roku, cały czas pracując w Daiei. W następnym roku wygrał stypendium, dzięki któremu pojechał uczyć się do Rzymu w Centro Sperimentale Cinematografico.

Powrócił do Japonii i Daiei w 1955 roku, kiedy to został asystentem reżyserów Kenjiego Mizoguchi, Daisuke Ito i Kona Ichikawy. W końcu też wyreżyserował własny film. Jego debiut, który nastąpił w 1957 roku, nosił tytuł „Pocałunki” (Kuchizuke). Jest to historia romansu między chłopcem-kurierem i modelką artystyczną. Zapotrzebowanie na tego typu produkcje było duże w tym okresie, dzięki nieoczekiwanemu sukcesowi „Taiyo ni kisetsu” Takumi Furukawy z 1956 roku. Jest to produkcja wyprodukowana przez Nikkatsu, będąca adaptacją powieści Shintaro Ishihary o powojennej, hedonistycznej młodzieży. Film zapoczątkował styl taiyozoku, filmów ‘plemienia słońca’, obrazów nowego typu gwiazd, podobnych do młodszego brata pisarza, Yujiro Ishihary.

Plakat do filmu "Pocałunki".

Mimo popularności gatunku, debiut Masumury nie radził sobie zbyt dobrze w box office z powodu, wg niektórych krytyków, odmiennej prędkości i innemu rytmowi, jaki posiadał film. Jednak wobec faktu, iż studia filmowe tworzyły niemal 100 produkcji rocznie, jedna porażka nie oznaczała wielkich konsekwencji dla twórców. Wszyscy pracowali zgodnie z podpisanym kontraktem, który zobowiązywał ich do kolejnych filmów. Wymagania rynku były na tyle duże, że żadne studio nie wypuszczało swoich pracowników. W tym samym roku Masumura zrealizował dwa kolejne obrazy. Jego druga produkcja to „Aozora no musume”, z piękną Ayako Wakao w roli głównej. Była ona wschodzącą gwiazdą w Daiei, która stanie się ulubioną aktorką Yasuzo, nawet jeśli ich relacje okażą się burzliwe. W wywiadzie w 1970 roku, Masumura powiedział o niej, że jest „samolubna i wyrachowana […] nie można jej nazwać kobietą o czystym sercu i ona o tym wie”.

Lecz to piąty film Yasuzo, „Moloch i zabawki” (Kyojin to gangu, 1958), zyskał reżyserowi jego pierwszy sukces i uznanie. Mimo że prasa mainstreamowa była głównie wrogo nastawiona do idiosynkratycznego stylu filmowego Masumury, reżyser odnalazł wsparcie w młodym Nagisie Oshimie, wtedy początkującym reżyserze w Shochiku i krytyku filmowym. Oshima chwalił Masumurę za „ostrą socjologiczną percepcję” w serii esejów oraz twierdził, że Yasuzo miał duży wpływ na własny styl Nagisy, który doprowadził do stworzenia japońskiej Nowej Fali.

Plakat do filmu "Tatuaż".

W latach 60. Masumura był już uznanym twórcą. W tej dekadzie wyreżyserował swoje najlepsze produkcje, zwyczajowo pracując nad trzema lub czterema filmami rocznie. Wspiął się po szczeblach reżyserskiej kariery w Daiei i zajął miejsce wśród swoich mentorów, Kenjiego Mizoguchi i Kona Ichikawy, i został przydzielony do prestiżowych adaptacji literackich, ekranizując dzieła Junichiro Tanizakiego (Tatuaż [Shisei], 1964 / Manji, 1965 / Miłość idioty [Chijin no ai], 1967), Genjiro Yoshidy (Żona Seisaku [Seisaku no tsuma], 1965) i Yasunariego Kawabaty (Tysiąc żurawi [Senbazuru], 1969) i innych.

Wyłoniły się także ważne tematy i problemy poruszane przez Masumurę. Głównym jest ludzka namiętność. Początkowo w sensie ogólnym, stopniowo będzie przybierać coraz bardziej erotyczny wymiar w wielu adaptacjach literatury Tanizakiego i Edogawy Ranpo. Erotyzm i okrucieństwo szły często ramię w ramię, gdy Yasuzo stał się spadkobiercą erotyczno-groteskowej tradycji, która pochodziła z krótkiej, acz liberalnej epoki Taisho (1912-1925).

Ayako Wakao

To właśnie w tego typu produkcjach obecność wzbudzającej pożądanie Ayako Wakao, dodawała im dodatkowego wymiaru. Prezentowała się ona jako nietykalna, manipulująca lecz której nie można się oprzeć femme fatale w filmach, takich jak „Tatuaż” i „Manji”. Bardziej niż tylko archetypy gatunku osoby, które grała, jej postacie były kobietami, posiadającymi silną wolę, które widziały w swojej seksualności drogę do wyzwolenia siebie z opresji, jaką cierpiały w społeczeństwie. Jak wielu krytyków i historyków twierdzi, seksualność jest jedną z tych rzadkich stref w Japonii, która pozwala na indywidualność, co oznacza, że seks i erotyka mogą strać się narzędziami wolności politycznej. Wielka spuścizna politycznych filmów seksualnych takich twórców, jak Koji Wakamatsu czy Tetsuji Takechi potwierdza tę tezę, która najpełniej objawi się w słynnym filmie Nagisy Oshimy „Imperium zmysłów” (Ai no corrida, 1976).

Zenit filmów ero-guro Masumury nastąpił jednak bez udziału Wakao. Do czasu, gdy reżyser zajął się adaptacją Ranpo „Ślepej bestii” (Moju, 1967), aktorka była już zbyt wielką gwiazdą by przyjąć rolę kobiety porwanej, zamkniętej w podziemnym więzieniu i zmuszonej do poddania się kaprysom zboczonego, ślepego rzeźbiarza. Stopniowo ofierze, odgrywanej przez Mako Midori, coraz bardziej podobała się nowa sytuacja.

Plakat do filmu "Ślepa bestia".

Innym z tematów poruszanych przez Masumurę i, pod pewnymi względami stanowiący drugą stronę monety, jest temat uformowany przez korporacyjne życie i ofiary, zarówno ludzkie, jak i moralne, których wymaga powojenny ekonomiczny cud. Obrazy takie jak „Moloch i zabawki”, „Czarny samochód testowy” (Kuro no shisosha, 1963) i „Szkoła szpiegów w Nakano” (Rikigun Nakano gakko, 1966) dzieją się w świecie korporacyjnego espionażu i ścisłej hierarchii, gdzie wszyscy wszystkich zdradzają, a system jest całkiem zgniły.

W końcu, kolejnym tematem związanym z erotyzmem, jest motyw pozycji kobiety. Tutaj również Ayako Wakao zajmuje kluczową pozycję. Oprócz filmów wspomnianych wcześniej, w których jej indywidualistyczna, seksualna prezencja była centralna, Masumura często umieszczał ją w rolach kobiet, które rywalizowały z innymi. „Żona Seishu Hanaoki” (Hanaoka Seishu no tsuma, 1967) pokazuje Ayako konkurującą ze swoją teściową o uczucie jej męża, chirurga, do momentu, gdy obie zgadzają się być królikami doświadczalnymi jego eksperymentów medycznych. „Tysiąc żurawi” ponownie ustawia ją przeciw starszej kobiecie (w obu filmach granych przez gwiazdy-weteranów, Machiko Kyo w pierwszym i Hideko Takamine w drugim), podczas gdy „Manji” powtarza menage-a-trois (lub raczej menage-a-quatre) lecz zmienia charakter konfliktu z pokoleniowego na osobowościowy, z Kyoko Kishidą, grającą naiwną kobietę padającą ofiarą intrygi Wakao.

Plakat do filmu "Manji".

Kenji Mizoguchi jest często uznawany za największy wpływ na obrazowanie kobiet w filmach Masumury, lecz sam reżyser twierdził, że nie starał się uchwycić obrazu zachowania kobiet, lecz zachowania ludzi w ogóle. W jednym z wywiadów powiedział: „Nie próbuję portretować kobiet. Jest po prostu tak, że kobiety są bardziej ludzkie. Mężczyźni tylko żyją dla kobiet, całe ich życie ciągną za sobą ciężar, niczym koń ciągnący powóz, po czym umierają na atak serca. Tylko przez skupienie się na kobietach możemy wyrazić człowieczeństwo. Nie wybieram kobiet, po to bym mógł mówić o kobietach. Nie jestem specjalistą na tematy kobiet, jakim jest Mizoguchi”.

Spostrzegawczość Masumury i jego krytyka japońskiej społeczności objawiły się silniej w jego produkcjach wojennych, w których wszystkie, wcześniej wspomniane tematy się łączą. Jego własne doświadczenia na froncie najwyraźniej w sposób nieunikniony ukształtowały te i inne obrazy, włączając w to zapadający w pamięć „Czerwony anioł” (Akai tenshi, 1966) i jeden z jego największych sukcesów komercyjnych „Żołnierz cwaniak” (Heitai yakuza, 1965). Pierwszy opisuje życie pielęgniarki na polu bitwy (ponownie Ayako Wakao) i jej dziwaczne związki z oficerami, którym zmuszona jest ulegać. Drugi, z legendarnym Shintaro Katsu w roli głównej, jako yakuza, który wbrew swej woli zostaje wysłany na front w Mandżurii, gdzie zaprzyjaźnia się z pacyfistycznym sierżantem. Reżyser pokazał akcję w barakach jako niemal szaloną anarchię, sprawiając, że niesubordynacja jego bohaterów jest najbardziej zdroworozsądkowym i ludzkim wyjściem.

Kadr z filmu "Czerwony anioł".

Masumura pozostał w studiu Daiei, aż zakończyło ono działalność w 1971 roku. Działając dalej jako niezwiązany z żadnym studiem filmowiec, spędził większość lat 70. i 80. pracując dla telewizji. Jego kinowe produkcje z tego okresu to kilka obrazów dla Katsu Productions (studia Shintaro Katsu) i dwa filmy dla niezależnej Art Theatre Guild: „Muzyka” (Ongaku, 1972) i „Podwójne samobójstwo w Sonezaki” (Sonezaki shinju, 1978) na podstawie spektaklu lalkowego mistrza bunraku Monzaemona Chikamatsu. Yasuzo Masumura umarł 23 listopada 1986 roku.

W pracowni ślepej bestii.