Giri a ninjo
 |
| Kadr z filmu "Harakiri" (reż. Masaki Kobayashi). |
W kinie samurajskim, szczególnie w kinie od lat 50. ubiegłego wieku, konflikt między ninjo a giri stał się częstym tematem, który doskonale uzupełniał powojenne nastroje społeczne oraz czas rekonstrukcji Japonii po zniszczeniach[1]. W niniejszym tekście zamierzam omówić pokrótce ten antagonizm we wnętrzu samuraja, umieszczając go w szerszym kontekście kulturowym. Warto nadmienić, iż tego typu sprzeczność obecna jest nie tylko w kinie chanbara, również członkowie yakuza czy korporacji mogą być, w różnym stopniu, charakteryzowani poprzez niezgodę tych dwóch uczuć.
Konflikt ów miał swoje źródło w kodeksie, który nad osobą samuraja sprawował abstrakcyjną, lecz przez to wcale nie mniejszą, władzę. Jest to, oczywiście, kodeks bushido[2]. Proces, z którego wyewoluował ów zbiór wytycznych, którymi wojownik ma się kierować, zawiera kilka źródeł. Źródłem praktycznym jest pole bitwy, ideologicznym – kultura, estetycznym – poeci i bajarze, etycznym – filozofowie i teologowie. Wraz z wieloma zmianami na wszystkich poziomach kodeksu, zmieniał się ideał samuraja, jakiemu miał on sprostać. Przykładem połączenia elementu praktycznego z religijnym jest np. bujutsu (sztuki walki). Stały się one zajęciem uszlachetniającym człowieka i odbiciem jego perfekcji. Kierowanie się budo miało prowadził wojownika do raju i boskości. Wprowadzenie konfucjanizmu[3] oraz buddyzmu, sprawiało, iż sprawność, taka jak szermierka, uzyskała znaczenie jako czynność transcendentna[4].
 |
| Kadr z filmu "Bunt" (reż. Masaki Kobayashi). |
W 1615 roku Ieyasu Tokugawa napisał pierwszy buke-sho-hatto. Były to zasady, które w dużej mierze zostały stworzone by kontrolować daimyo. Reguły dotyczoące zachowania samurajów (shoshi hatto) pojawiły się w 1632 roku. Z wersji uzupełnionej przez Iemitsu Tokugawę w roku 1636 pochodzi Artykuł Trzeci, w którym znajduje się, co następuje: „Z wyjątkiem broni wojskowej, zabrania się ulegania własnemu luksusowi, przywiązaniu do niepotrzebnych narzędzi oraz przedmiotów gospodarstwa domowego. We wszystkim, ekonomia musi być zachowana.”[5]
Podobnie, jak w przypadku instytucji politycznych, tak samo etyczne i religijne tradycje są zakorzenione w uji (klan lub rodzina).Wiąże się to z niezwykle bogatą ilością bytów shinto. Liczba bogów była bardzo duża, wciąż powiększała się, a różne byty były związane z niemal każdą materią organiczną i nieorganiczną. Nie chcąc angażować się w analizę systemu religijnego Japonii, pragnę zaznaczyć, że etyczne centrum, już w czasach Japonii przed-historycznej, znajdowało się w grupie, którą dla człowieka była rodzina. Dobro indywidualne równa się dobru rodzinnemu, polepszanie własnych warunków było mniej ważne niż polepszanie warunków potomków.
Buddyzm nie usunął panujących wierzeń z Japonii, lecz zmieszał się z nimi w formę ryobu-shinto (dwie drogi bogów). Byty shinto zostały buddami, stały się podporządkowane bushido, po czym zostały podstawą indoktrynacji i uwarunkowywania wojowników. Pojawia się tutaj kolejny paradoks: shinto postrzega świat jako odwieczny ocean, a ludzi, jako potomków bogów. Tymczasem butsudo postrzega wszystko jako ułudę, iluzję pochodzącą z miliardów świadomości, które próbują wrócić do jednej świadomości. Shinto uważa zmarłych za pojedyncze byty z nadnaturalnymi zdolnościami, a Buddyzm zmierza do ostatecznej nirvany (unicestwienie), gdzie tożsamości niezliczonych reinkarnacji będą utracone w kosmicznym umyśle. Tym samym pojawia się wyraźny rozłam w ideale wojownika, spowodowany niekompatybilnymi ze sobą wierzeniami.
 |
| Kadr z filmu "Kedamono no ken" (reż. Hideo Gosha). |
Bushido było również wzmacniane przez porządek klasowy, który wynosił samurajów do arystokracji. Wiązało się to również z innymi konceptami. Jednym z nich jest ho-ichi gon (słowo wojownika). Osoby z niższej kasty społecznej oraz inni muszą akceptować to, co mówi samuraj jako prawdę, z samego tylko powodu, że mówi to samuraj. Jeśli jednak on kłamie, wtedy naraża się on na utratę „twarzy” i, co za tym idzie, honoru.
Kolejna niekompatybilność wewnątrz samuraja pojawia się w innym aspekcie. Deterministyczne lub obiektywistyczne poglądy Chu Hsi (1130-1200) zdominowały neokonfucjanizm na kilka wieków. Jego wiara w oczyszczenie chi (materialna obecność) pochodzi z wczesnych zasad taoizmu, twierdzących, że los i charakter człowieka jest z góry założony przez społeczne okoliczności jego narodzin. W Japonii, ta wiara, shushigaku, była centrum systemu społecznego. Ochodząc od Chu Hsi, Wang Yang Ming (1472-1529) i jego Japońscy uczniowie podkreślali intelekt. Umysł miał być boskim pierwiastkiem w człowieku, zdolnym przekroczyć granicę racjonalnego myślenia i zgłębić moralność oraz przyczynowość. Kiedy te dwa systemy stykają się z buddyjskim antymaterializmem i ideałem shinto, wynik kontaktu jest wewnętrznie sprzeczny. Te sprzeczności przekładają się na uwarunkowywanie samuraja, który znajduje się w pomiędzy alternatywnymi systemami, znajdującymi się w jednym kodeksie.
 |
| Kadr z filmu "47 wiernych samurajów" (reż. Hiroshi Inagaki). |
W tym miejscu właśnie pojawiają się giri i ninjo. Giri to „prawy powód”: sprawiedliwość (gi) w uznaniu Konfucjusza i Mencjusza oraz przyczyna/powód, epistemologiczny ideał (ri), definiowany wg neokonfucjanizmu. W praktyce oznacza to obowiązek, jaki każdy wojownik jest winien swojemu panu, a który wypływa z społecznych oczekiwań i żądań, jakie czynią wobec samuraja lordowie i inni. Przykładem może być słynna historia 47 roninów[6]. Wywołała ona debatę wobec tego czy ich zemsta była zgodna z giri. Sato Naokata, filozof szkoły Kimon, uważał, że giri odczuwane wobec lorda Asano, powinno być mniejsze wobec tego, odczuwanego w stosunku do Tokugawów.
Ninjo to instynkt, inklinacja, sumienie. Ma podobne cechy, co subiektywna zdolność działania wg odpowiedniego osądu, jaką przedstawiał Wang Yang Ming. W tym kontekście uczynek roninów jest dobry, ponieważ wypływa z ich własnego sumienia i ich własnej świadomości, co oznacza boską interwencję.
 |
| Kadr z filmu "Wojownik Gonza" (reż. Masahiro Shinoda). |
Ten konflikt jest częstym tematem filmów z gatunków jidaigeki i chanbara. Posługując się dalej przykładem 47 roninów – ninjo nakazuje pomszczenie swego pana, podczas gdy giri nakazuje wierność władcom, którzy zabraniają zemsty. Samo giri jest również wobec innych: rodziców, przełożonych, także podległych etc. Z tej perspektywy wielość sprzecznych poglądów jest łatwa do wyobrażenia. Tym bardziej, że wcale nie było rzadkością, że pan kazał swemu wasalowi zabić żonę lub dziecko w dowód lojalności. To zaś rodzi sprzeczność wewnątrz samego giri. Tego wobec pana oraz tego wobec rodziny. Dodatkowo pojawia się jeszcze buddyjskie przekonanie, że materialne rzeczy są nieistotne, a wszystko jest już z góry postanowione. Wtedy akcja lub jej brak nic nie znaczą. W filmach zwykle konflikt jest obrazowany faktem, że samuraj otrzymuje sprzeczne obowiązki i próbuje je rozwiązać, jak najlepiej.
Częścią samuraja jest również śmierć. Daidoji Yusan pisał:
Idea najbardziej cenna i esencjonalna dla samuraja to śmierć, którą musi mieć w swoim umyśle w dzień i w nocy, w nocy i w dzień, od świtu pierwszego dnia w roku, do ostatniej minuty ostatniego dnia roku. Kiedy ta idea mocno się w tobie umieści, jesteś zdolny wypełnić swe obowiązki w najpełniejszy sposób; jesteś lojalny swemu władcy, pomocny swym rodzicom i, oczywiście, możesz uniknąć wszelkich katastrof. Nie tylko twoje życie przez to się wydłuży, lecz również twoja osobista godność się zwiększa. Myśl jaką ulotną rzeczą życie jest, szczególnie to samuraja. Tak myśląc, zaczniesz rozważać każdy dzień swego życia jako swój ostatni i poświęcisz się wypełnieniu swoich zobowiązań.[7]
Bushido istniało głównie by podtrzymywać hierarchiczny system feudalny, dlatego też tak bardzo ceniło lojalność i filozofie, które się z nią wiązały. Jeśli samuraj będzie obojętny wobec śmierci, wtedy strach przestanie być w nim obecny, więc nie będzie wahał się przed działaniem i wypełnieniem zobowiązań.
 |
| Polski plakat filmu "Honor samuraja" (reż. Hideo Gosha). |
Zachęcanie do kontemplacji, które się pojawia, jest obecne po to, by później działać bez zwłoki. Ponieważ jest to system moralny, który odpowiada tylko sobie, samuraj go wypełniający musi być gotów zginąć za honor i lojalność, nigdy nie może zachować się niehonorowo, ani zrobić coś, co czuje, że jest złe. Oczywiście, mimo że giri i ninjo powinny znajdować się harmonii, może to wywołać kolejny konflikt. Muszą pojawić się więc instrumenty zdolne go rozwiązać. Są to zemsta i rytualne samobójstwo.
[W przyszłości postaram napisać kilka słów dot. zemsty i rytuałowi seppuku oraz rozwinąć powyższy tekst.]
Wybrane filmy, które obrazują konflikt giri z ninjo:
Harakiri (Seppuku), reż. Masaki Kobayashi, 1962.
Bunt (Joi-uchi: hairyo tsuma shimatsu), reż. Masaki Kobayashi, 1967.
47 wiernych samurajów (Chushingura), reż. Hiroshi Inagaki, 1962.
Abe ichizoku, reż. Kinji Fukasaku, 1995.
Wskazany przez los (Kiru), reż. Kenji Misumi, 1962.
Kedamono no ken, reż. Hideo Gosha, 1965.
Honor samuraja (Goyokin), reż. Hideo Gosha, 1969.
Wojownik Gonza (Yari no Gonza), reż. Masahiro Shinoda, 1986.
 |
| Pocztówka ze sceną z filmu "Wskazany przez los" (reż. Kenji Misumi). |
[2] Bushido oznacza „droga samuraja”. Pierwsza zapisana wersja została napisana przez Yamago Soko (1622-1685), ronina, który został mędrcem.
[3] 4 wiek n.e.
[4] Działo się tak, gdyż dhyama (myśl) zmieniała perfekcję shinto w poszukiwanie satori (oświecenie), a zen (medytacja) dostarczał klucza do zrozumienia więzi bytu z umiejętnościami.
[5] Cytat za: Alain Silver, The Samurai Film, wyd. 3 rozszerzone, Nowy Jork, 2005, s.21-22.
[6] Lord Asano został niesłusznie skazany na popełnienie seppuku. Podwładnych mu 47 samurajów, którzy zostali roninami, zdecydowało się pomścić jego śmierć i zabić winnego, po czym samemu wykonać seppuku po zakończonej misji. Działali przez to w sprzeczności wobec dyrektyw szogunatu.
[7]Cytat za: Alain Silver, dz. cyt., s. 25.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz